Mateusz Dobrzyński
Korekta: J. Kardas Konsultacja merytoryczna: Kacper Włosiński
Chcąc opisać rolę pierwszego mówcy w jednym zdaniu, większość autorów pisze, że jest nią „zdefiniowanie pojęć zawartych w tezie i przedstawienie linii argumentacyjnej”123. W konsekwencji wiele początkujących Jedynek podaje słownikowe definicje kilku słów i kończy swoją mowę po trzydziestu sekundach. Rola pierwszego mówcy jest jednak znacznie obszerniejsza.
Jako Jedynka masz do wykonania dwa powiązane ze sobą zadania. Pierwsze to opisanie świata debaty, drugie to przedstawienie linii argumentacyjnej. W tym artykule wyjaśnię, na czym one polegają i przedstawię narzędzia, po które możesz sięgnąć, przygotowując swoją mowę.
Jeśli lubisz debatować, zapewne zdarzyło Ci się kiedyś, że Twój rozmówca w pełni rozumiał Twój tok myślenia (a nawet przyznawał Ci rację w pewnych kwestiach) a mimo to dochodził do odmiennych wniosków. W takich sytuacjach łatwo pomyśleć, że mamy do czynienia z osobą upartą lub głupią, jednak najczęstszą przyczyną niezgody jest różnica w wyznawanych wartościach. Na ocenę argumentów wpływa mnóstwo czynników, takich jak nasza osobowość, bagaż doświadczeń i zasób wiedzy. Argument musi współgrać z naszym obrazem świata – w przeciwnym wypadku doznamy dysonansu poznawczego, który najłatwiej rozwiązać, pozostając nieprzekonanym.
Podczas debaty oksfordzkiej sędziowie uciszają swoje własne przekonania, a do głosu dopuszczają pierwszych mówców. Zadaniem Jedynek jest przedstawienie świata w taki sposób, aby argumenty ich drużyny były przekonujące, a przeciwny punkt widzenia wydawał się niewiarygodny i odrealniony.
Jeśli czytałeś debatancką publicystykę, na pewno zetknąłeś się ze stwierdzeniem, że zadaniem pierwszego mówcy jest „zdefiniowanie pojęć zawartych w tezie”. Jednak często już w następnym zdaniu autor pisze, aby nie przywoływać słownikowych definicji45. Ponieważ uważam taki dobór słów za skrajnie mylący, będę unikał słowa definiowanie na rzecz takich jak opisywanie, wyjaśnianie i precyzowanie, bo właśnie te czynności są głównym zajęciem pierwszego mówcy. Jeśli Twoją tezą jest „Kultura wykluczania przynosi środowiskom aktywistycznym więcej szkód niż korzyści.”, nie wystarczy, że zdefiniujesz kulturę wykluczenia. Podczas swojej mowy wyjaśnij to pojęcie osobom, które nigdy o nim nie słyszały, doprecyzuj, jakie zjawiska są elementami kultury wykluczenia, a jakie nie i opisz jej wpływ na aktywistów. Musisz stworzyć plastyczny obraz świata, a nie przytoczyć hasła zaczerpnięte ze słowników. Jesteś mówcą, nie stroną w encyklopedii.
Twoją rolą jest zdefiniowanie wyjaśnienie i doprecyzowanie fragmentów tezy, które nie są oczywiste. W przeciwnym razie może się okazać, że oponenci rozumieją je inaczej. Przykład równie infantylny, co obrazowy: może się wydawać, że w tezie „Kanapki są zdrowe” nie ma miejsca na kontrowersje. Jednak zawsze znajdzie się cwaniak, który zapyta: „Czy hot dog jest kanapką? Czy tost jest kanapką? Czy dwa gofry z bitą śmietaną pomiędzy nimi są kanapką?”. Nagle dyskusja na temat wpływu kanapek na zdrowie staje się epistemologiczną dysputą o tym, co spełnia definicję kanapki. Nie chcemy tego. Jeśli podobne dywagacje pojawiają się na debacie oksfordzkiej, to znak, że pierwszy mówca nawalił. Twoim zadaniem jest odpowiedzieć na wszystkie tego typu pytania, zanim w ogóle zostaną zadane.
The Sandwich Alignment Chart: pic.twitter.com/WzVQpdPGw7
— ℳatt (@matttomic) May 1, 2017
Na początku wyjaśnij niecodzienne pojęcia opisujące złożone zjawiska, których publiczność może nie rozumieć (np. wspomniana kultura wykluczania). Jeśli zapoznając się z tezą, trafiłeś na słowo, którego znaczenie musiałeś sprawdzić, to jasny znak, że należy wyjaśnić je podczas swojej przemowy. Powtórzę jeszcze raz: nie chodzi o podawanie słownikowych formułek, bo choć są one deskryptywne, zazwyczaj trudno je zrozumieć, a bezmyślnie skopiowana definicja często zawiera informacje, które nie będą miały znaczenia dla waszej argumentacji. Poza tym… cytowanie słowników jest zwyczajnie nudne.
Twoim zadaniem jest wyjaśnienie trudnych pojęć tak, aby słuchacze zrozumieli, co masz na myśli oraz – co równie ważne – czego nie masz na myśli. Aby dokonać takiego rozgraniczenia, możesz podać jeden przykład, który pasuje do Twojego opisu oraz drugi, który nie pasuje.
W tezach znajdują się również słowa, które można interpretować na różne sposoby. Na przykład w tezach porównawczych są to najczęściej określenia lepszy lub gorszy – czyli jaki? Twoim zadaniem jest odpowiedzenie na to pytanie poprzez wskazanie konkretnych kryteriów oceny. Jeśli jakieś słowo ma wiele znaczeń (np. bezpieczeństwo może być finansowe, energetyczne, narodowe itp.), wskaż te, na których skupicie się w argumentacji. Gdy istnieje ryzyko, że druga strona zechce rozszerzyć lub zawęzić rozumienie danego słowa, musisz je doprecyzować tak, aby nie było wątpliwości, co spełnia waszą definicję, a co nie.
Z kolei w tezach o działaniu np. „Polska powinna wprowadzić przymus wyborczy6” warto opisać podmiot, który powinien wprowadzić omawianą zmianę. Przy takich tezach należy również wyjaśnić, w jaki sposób proponowane rozwiązanie zostanie wdrożone, czyli wprowadzić model.
Squirrel (ang. wiewiórka) to błąd polegający na zbytnim rozszerzeniu lub zawężeniu podanych definicji tak, aby ułatwić sobie udowodnienie tezy. Można dostrzec pewne podobieństwo miedzy squirrelem a atakowaniem chochoła.
Weźmy na warsztat tezę „Dostęp do Internetu przynosi dzieciom w wieku szkolnym więcej szkód niż korzyści7”. Rozsądnie byłoby zdefiniować dzieci w wieku szkolnym jako te, które uczą się w szkołach średnich i podstawowych (tj. od 6 do 20 lat). Błędem byłoby z kolei rozszerzenie tej grupy na wszystkie dzieci lub zawężenie jej wyłącznie do nastolatków. Dużo łatwiej udowodnić, że noworodki nie powinny korzystać z Internetu, a dużo trudniej wykazać to w przypadku licealistów.
Tezy w debatach oksfordzkich są (a przynajmniej powinny być) wyważone, a trafne argumenty mogą je obronić lub obalić. Squirrel sprawia, że teza staje się jednostronna, debata – nudna, a rywalizacja – nieuczciwa. Sędziowie dobrze o tym wiedzą, dlatego drużyna, która popełni squirrela, prawdopodobnie przegra.
Jeśli jesteś pierwszym mówcą opozycji i słyszysz, że twój rywal wprowadza definicje biegunowo odległe od tezy – musisz zareagować. Jeszcze w trakcie mowy propozycji zgłoś informację, w której wytkniesz squirrela. Możliwe, że oponent się zreflektuje, ale jeśli to się nie stanie, musisz odrzucić definicje propozycji i wprowadzić własne. To dość radykalny krok, który stanowi ostateczność, dlatego skonsultuj go z resztą drużyny. Jeśli już się na niego zdecydujesz, skorzystaj z definicji, które przedstawiłbyś po stronie propozycji.
Pamiętaj jednak, że każdą niezgodę należy uzasadnić. Musisz wykazać, dlaczego definicje przedstawione przez Twojego rywala są błędne i uargumentować poprawność swoich.
Jak napisałem we wstępie, argumenty oceniamy według wyznawanych przez nas wartości. Podobnie jest w debatach oksfordzkich. Tezy często można sprowadzić do dylematu między dwiema wartościami, tzw. pryncypiami. Oto kilka przykładów:
W literaturze debatanckiej takie podziały określa się mianem osi sporu. To pojęcie pojawia się najczęściej w kontekście czwartego mówcy, ale Ty też się z nim zaprzyjaźnij. Powiedz w swojej mowie o pryncypiach, na których będą opierać się wasze argumenty. Nie musisz tłumaczyć, dlaczego są one ważne – wolność, bezpieczeństwo itp. uznajemy za dobre same w sobie.
Gdy już powiesz, jakie wartości przyświecają waszej drużynie, kolejni mówcy będą musieli uzasadnić, dlaczego w przypadku tezy, nad którą debatujecie, wasze wartości są ważniejsze od pryncypiów drugiej strony. Jeśli w tezie rozgrywającej się na osi „wolność a bezpieczeństwo” udowodnicie, że ważniejsza jest wolność, na którą powołujecie się w argumentach, to wygracie debatę. Jako pierwszy mówca musisz nazwać te wartości oraz uzasadnić ich wybór. Jednak aby to zrobić, musisz poznać swoich aktorów debaty.
Czym różni się debata o płci aniołów od ustalania budżetu państwa? Płeć aniołów ma raczej niewielki wpływ na życie ludzi, nawet tych wierzących w ich istnienie. Z kolei decyzja o tym, na co przeznaczyć publiczne pieniądze, dotknie wszystkich Polaków. Taką kwestię trzeba rozważyć pod wieloma względami: jakie skutki spotkają biednych, a jakie bogatych? Co czeka pracodawców, a co pracowników? O kogo zadbać w pierwszej kolejności i czyim kosztem? Pytania można mnożyć, ale jakąś decyzję trzeba podjąć, bo wadliwy budżet jest lepszy niż żaden.
Tezy w debatach oksfordzkich zawsze dotyczą ludzi. Nawet jeśli rozmawiamy o firmach lub instytucjach, to tylko dlatego, że mają one wpływ na pewną grupę, którą możemy nazwać i opisać. To właśnie zadanie pierwszego mówcy. Przygotowując się do debaty, pomyśl o osobach lub społecznościach związanych z tezą. To twoi aktorzy debaty. Wszystkie argumenty, które sformułuje drugi mówca, muszą się odnosić do nich – inaczej nie będą przekonujące. Dlatego twoim zadaniem jest dokładne opisanie aktorów, ich celów, potrzeb oraz problemów. Dobra charakterystyka jest niezbędna w każdej debacie, a przy tezach pierwszoosobowych staje się kluczowa. Na przykład w tezie „Powinno zakazać się algorytmu personalizacji treści w Internecie.8” możemy wyszczególnić następujące grupy, na które profilowanie treści ma jakiś wpływ:
Dobrą strategią przy obronie tezy będzie wskazanie zagrożeń, jakie grożą internautom konsumującym spersonalizowane treści. Pryncypiami propozycji będą zatem bezpieczeństwo i prywatność. Analogicznie opozycja może wskazać korzyści wynikające z zastosowania tych algorytmów, podkreślając ich efektywność i zapewnianą przez nie wygodę. Mając wybrane pryncypia oraz scharakteryzowanych aktorów, można przejść do formułowania argumentów.
Przedstawię Ci teraz narzędzie niezwykle przydatne przy tezach porównawczych i tezach o działaniu. Aby zrozumieć jego użyteczność, popatrzmy na taką tezę:
W dobie kryzysu energetycznego państwa powinny inwestować w OZE nawet kosztem dobrobytu swoich obywateli.
~Poznańska Liga Debat, 16.12.2022
Sformułowanie „W dobie kryzysu energetycznego” na dzień dobry serwuje nam problem debaty. Warto zatem opisać, na czym polega kryzys energetyczny:
Opisując problem debaty, koniecznie wskaż wpływ na aktorów:
W takich okolicznościach „inwestowanie w OZE kosztem dobrobytu obywateli” może być uzasadnione, o ile pozwoli to zażegnać kryzys energetyczny. Jeśli propozycja wykaże, że proponowane działanie (model) rozwiąże problem debaty, zwycięży. Z kolei strona opozycji może pokazać, że negatywne aspekty inwestowania w OZE przeważą jego korzyści i przedstawić lepsze alternatywy.
A teraz zmodyfikujmy naszą tezę i zobaczmy, co się stanie:
W dobie kryzysu klimatycznego państwa powinny inwestować w OZE nawet kosztem dobrobytu swoich obywateli.
Zmiana jednego słowa wystarczyła, aby skierować debatę na inne tory. Teraz opisując problem debaty, pierwszy mówca poruszy zapewne aspekty takie jak:
Zmienia się również wpływ problemu na aktorów:
Zmieńmy tezę jeszcze raz:
Państwa powinny inwestować w OZE nawet kosztem dobrobytu swoich obywateli.
Usuwając początkowe sformułowanie, sprawiliśmy, że teza jest dużo trudniejsza do obronienia. W takiej sytuacji Jedynka propozycji musi stworzyć problem debaty zupełnie od zera, powołując się na kryzys energetyczny, klimatyczny lub na coś jeszcze innego. Opozycja może sformułować odmienny problem debaty, zwracając uwagę na inne kwestie. Jeśli przedstawi go jako coś poważniejszego, jej argumenty również będą wydawały się lepiej uzasadnione.
Podsumowując: znajdź problem debaty, pokaż, jak wpływa on na aktorów, a następnie zaproponuj rozwiązanie.
Oczywiście w powyższym przykładzie zredukowaliśmy naszą tezę, która w oryginalnym brzmieniu zawierała problem debaty. Jednak czasami jest on jest niemal niewidoczny:
Lepszy jest system państwa federalnego od systemu państwa unitarnego.
~Turniej Debat Oksfordzkich o Tematyce Społeczno-Prawnej 2021, Eliminacje
To teza porównawcza, zatem propozycja będzie bronić modelu federalnego, a opozycja – unitarnego. Jeśli szukamy lepszego systemu, zadajmy sobie pytanie: co to znaczy, że państwo jest lepsze? Można powiedzieć, że lepsze państwo to takie, które efektywniej rozwiązuje problemy obywateli – właśnie one będą naszym problemem debaty. Zastanówmy się zatem, z czym musieliby się zmagać obywatele, gdyby państwo przestało istnieć:
Lepszym systemem państwa będzie więc ten, który efektywniej zapewni obywatelom bezpieczeństwo, instytucje publiczne i całą resztę. Propozycja będzie kładła nacisk na te potrzeby obywateli, które lepiej zaspokaja państwo federalne, a opozycja skupi się na obszarach, w których państwo unitarne sprawdza się lepiej.
Dobre przemówienie wymaga klarownej struktury zrozumiałej dla słuchaczy. Chcemy, aby nasza mowa stanowiła jasny ciąg przyczynowo-skutkowy, a nie zbitek niezwiązanych ze sobą zdań wypowiedzianych w losowej kolejności. To samo tyczy się całej drużyny; wszystkie cztery wystąpienia muszą tworzyć spójną całość. W tym celu pierwszy mówca musi zarysować linię argumentacyjną całej drużyny.
Linia argumentacyjna to ciąg zdań, które prowadzą do kolejnych wniosków, a na samym końcu do tezy (lub do jej zaprzeczenia). Punkt wyjścia powinien stanowić opis świata.
Stwórzmy przykładową linię argumentacyjną dla poniższej tezy:
Aby skutecznie walczyć z kryzysem klimatycznym, powinien powstać specjalny podatek od mięsa.
~Kujawsko-Pomorska Liga Debat, Bydgoszcz, 16.11.2021
Zauważ, że powyższa linia argumentacyjna zawiera dwa kluczowe stwierdzenia, które w połączeniu udowadniają tezę. Skoro zmniejszenie ilości produkowanego mięsa przyczyni się do walki z ze zmianami klimatu, a podatek od mięsa osiągnie ten cel – należy go wprowadzić. Jednak żaden z tych wniosków nie jest oczywisty, a udowodnienie ich będzie zadaniem drugiego mówcy.
Podczas swojej mowy nie musisz przedstawiać całej linii argumentacyjnej ze wszystkimi szczegółami – zapewne nie starczy Ci na to czasu. Poniżej przedstawiam kilka sposobów, które możesz wykorzystać, aby zwięźle przedstawić najważniejsze elementy waszej argumentacji.
Warunek zwycięstwa powinien być jednym z ostatnich elementów linii argumentacyjnej. Posługując się powyższym przykładem: jeśli udowodnimy, że „podatek od mięsa skutecznie zmniejszyłby emisję gazów cieplarnianych, która jest główną przyczyną kryzysu klimatycznego”, to zgodzenie się z tezą będzie oczywistym wnioskiem. Warunek zwycięstwa można sformułować na różne sposoby, na przykład:
Sformułowanie warunku zwycięstwa ma kilka zalet. Po pierwsze jasno nakreśla linię argumentacyjną – sędziowie wiedzą, czego się spodziewać, a my wiemy, co musimy wykazać. To ważne, bo w trakcie debaty można łatwo zamotać się w rozmaite dygresje, które nie mają związku z tezą. Po drugie warunek zwycięstwa ułatwia tworzenie linii argumentacyjnej. Czasami łatwiej jest tworzyć ją od końca, począwszy właśnie od sformułowania warunku. Po trzecie konkretny warunek zwycięstwa dużo łatwiej udowodnić. Widać to wyraźnie w przypadku tez porównawczych: „Lepszy byłby świat, w którym…”. Co to znaczy „lepszy”? Bezpieczniejszy? Szczęśliwszy? Bogatszy? Jedynka odpowiada na to pytanie na początku debaty, ułatwiając zadanie kolejnym mówcom.
Flagowanie argumentów to niezwykle prosta technika, która idealnie uzupełnia warunek zwycięstwa. Polega ona na hasłowym wymienieniu argumentów, które przedstawi drugi mówca. W ten sposób ułatwiamy słuchaczom podążanie za tokiem rozumowania Dwójki, a sędziom – sporządzanie przejrzystych notatek.
Ta technika przydaje się, gdy wasze argumenty dotykają kilku różnych aspektów (np. społecznego, ekonomicznego, politycznego itp.). Jeśli wasze argumenty przynależą do kilku różnych kategorii, możesz nazwać je podczas flagowania. Pokażesz w ten sposób, że wasza drużyna patrzy na sprawę z różnych punktów widzenia, nie skupiając się wyłącznie na jednym.
Jak widać, Jedynka dysponuje wieloma narzędziami, które może wykorzystać, aby ułatwić zadanie kolejnym mówcom. Dobra otwierająca mowa osadza dyskusję w konkretnych ramach, nadaje debacie jasny kierunek i zapobiega popadaniu w niepotrzebne dygresje.
Nie ograniczaj się wyłącznie do technik, które tutaj opisałem. Przypraw je odrobiną retoryki i debatanckiej charyzmy. A kiedy skończysz mówić – słuchaj uważnie pozostałych mówców, zadawaj przeciwnikom pytania i wytykaj ich błędy, a swoim kolegom przekazuj karteczki z podpowiedziami. W końcu Twoja przemowa to dopiero początek debaty!
M. Kruszyński, B. Tarnowski, Podręcznik do debat oksfordzkich dla debatantów, sędziów, nauczycieli i organizatorów., Fundacja Nowy Głos, 2019, s. 10. Dostępne na: https://drive.google.com/file/d/107HiL4k2dOSLQ8uber1dHcsdrJdtOgcw/view. ↩
Debata oksfordzka, Fundacja Edukacyjna G5. Dostęp: 9 czerwca 2024. Dostępne na: http://feg5.pl/services/. ↩
T. Dołęgowski, W. Labuda, Szermierka na słowa. O debacie oksfordzkiej i nie tylko, Warszawa 2021, s. 253. ↩
M. Kruszyński, B. Tarnowski, Podręcznik do debat oksfordzkich dla debatantów, sędziów, nauczycieli i organizatorów, Fundacja Nowy Głos (Online) 2019, s 22. Dostępne na: https://drive.google.com/file/d/107HiL4k2dOSLQ8uber1dHcsdrJdtOgcw/view. ↩
T. Dołęgowski, W. Labuda, Szermierka na słowa. O debacie oksfordzkiej i nie tylko, Warszawa 2021, s. 315-316. ↩
Bydgoska Liga Debat 2023. ↩
Muszkieterowie Słowa – Mistrzostwa Polski debat oksfordzkich w języku angielskim 2021, debata o trzecie miejsce. Tłumaczenie własne. ↩
Kujawsko-Pomorska Liga Debat, Bydgoszcz 23.11.2022. ↩